سفرنامه‌نویسی از قرن‌ها پیش، موضوعی رایج بین افرادی بوده است که سختی‌های بسیار به جان خریده و رنج سفر را با نوشتن خاطرات تلخ و شیرین خود برای آیندگان به یادگار گذاشتهاند. با این که پیشرفت تکنولوژی در جهان امروز، شرایط زیستن و سفر را به شدت تغییر داده است، اما باز هم می‌توان از سفر نوشت. هر چند هیچ شباهتی، بین نوشتن‌های آن دوران و امروز وجود نداشته باشد. یادداشت پیش‌رو، گزارشی است کوتاه از استانبول، یکی از شهر‌های کشور ترکیه.
کوچه خیابان‌های این شهر 5300 کیلومتری بندری و زیبا، غرق در جمعیتی بی‌شمار از توریست است که ترکیبی از ساکنان همه‌ی قاره‌ها هستند. دیدن زنان و مردانی با لباس محلی با رنگ‌های متنوع و زیبا و کلاه‌های رنگی و لهجه‌های مختلف، از جمله موارد به یاد ماندنی قدم زدن در شهر استانبول است. کمتر منطقه و محله‌ای را می‌توان یافت که عده‌ای از کشورهای مختلف در حال عبور و یا بازدید از آن نباشند.
لیدرهایی که با استفاده از میکروفون‌های پیشرفته در اوج همهمه‌ی جمعیت، در کمال آرامش صحبت کرده و به توضیح موارد تاریخی فرهنگی می‌پردازند.
«برابر آمار، وجود 900 هتل فعال در شهر تفریحی استانبول، نشان از رونق گردشگری دارد.» (که البته، تعداد آپارتمان‌ها و خانه‌هایی که اهالی استانبول از طریق شرکت‌های فعال در فضای مجازی به اجاره می‌دهند، در این آمار نیامده است.)
«براساس آمار سازمان جهانی گردشگری (unwto)، استانبول با 52 میلیون توریست در سال 2019 به عنوان 10 مقصد برتر جهان، رتبه‌ی ششم جذب گردشگر را از آن خود کرده است.»
همچنین سازمان آمار ترکیه، در هشت ماه اول 2019 ورود حدود 31 میلیون گردشگر خارجی به این کشور را تایید می‌کند. در تاریخ 2022/6/28، این متن بر روی سایت‌های خبری دیده شد: «با فرود و پرواز 1003هواپیما طی روز شنبه جاری در فرودگاه آنتالیا، رکورد پروازهای این فرودگاه شکسته شد.» مرتفع‌ترین هتل پنج ستاره‌ی 52 طبقه‌ی استانبول در تقاطع آسیایی اروپایی در منطقه‌ی «شیشلی» قرار گرفته است.
فرودگاه استانبول:
پس از فرود آمدن هواپیما در شهر استانبول، دالان یا تونلی با چراغ‌های روشن برای خروج مسافران به بدنه متصل می‌شود و بعد از طی مسافتی کوتاه، مجموعه‌ای عظیم و پر وسعت با نام «فرودگاه استانبول» پیش روی چشم همگان قرار می‌گیرد.
بهره‌مندی از آخرین تکنولوژی
برای ورود و خروج و هدایت مسافران در همه‌ی مسیرها قابل مشاهده و استفاده است. جدا از یکی دو پله برقی، ریل برقی به طول صدها متر طراحی شده که بدون گام برداشتن در سالن‌های طولانی و بلند، مسافران را به سمت درهای خروجی راهنمایی می‌کند. فرودگاهی پیشرفته با مناظری بسیار زیبا و چشم‌نواز برای گردشگران و توریست‌هایی از عموم کشورهای جهان.
سالمندان و بیماران، جایگاه ویژه‌ای نزد مقامات و کارمندان فرودگاه دارند. جا به جایی آن‌ها با ولیچر برقی تا ورودی هواپیما، موضوعی‌ست که در همه‌ی پروازها تکرار می‌شود. افرادی که در حمل ساک و چمدان به مسافران با چرخ دستی کمک می‌رسانند، مانند فرودگاه‌های کشور به دنبال گرفتن انعام نیستند. زیرا پیش از استفاده، به وسیله‌ی «استانبول کارت»، هزینه باید پرداخت شود.
داخل فرودگاه استانبول، چند غرفه‌ی صرافی برای گردشگران وجود دارد که برابر نرخ رسمی لیر در کشور، ارزهای خارجی را تبدیل به لیر ترکیه می‌کنند. نکته‌ی دردناک، نپذیرفتن پول ایرانی برای تبدیل به لیر است! در چند قدمی ورود و خروج مسافران و گردشگران در فرودگاه، در غرفه‌ای انواع مشروب و سیگار بدون مالیات و با تخفیف برای فروش به نمایش گذاشته شده است.
مناطق دیدنی:
مجموعه‌های ارزشمند و دیدنی شهر استانبول، فهرستی طولانی‌ست که بازدید از آن‌ها فرصت بسیاری را می‌طلبد. برای مثال: بازارهای سنتی سرپوشیده (بازار ادویه)، محلی که مرکز تهیه و توزیع «قهوه‌ی ترک» با پاکت‌های کاغذی است. صف افرادی که برای خرید قهوه صف بسته‌اند هم در نوع خودش دیدنی است. میدان «تکسیم (تقسیم)»، خیابان طولانی و دیدنی «استقلال» که گردشگران در کمال آرامش در آن قدم میزنند.
گاه زنگ هشدار تراموایی قدیمی با انبوهی از مسافران که به قصد تفریح بر آن نشسته‌اند، رهگذران را به خود می‌آورد. آمبولانس و اتومبیل پلیس، تنها ماشین‌هایی هستند که اجازه‌ی عبور از این خیابان شلوغ و زیبا را دارند. و دو پل عظیم بر روی دریا که دو قسمت استانبول را به هم متصل می‌کند. «کاخ دولما باغچه، آت میدانِه» و مساجدی که پیشتر کنیسه بوده‌اند. از جمله مسجدی که به سال 325 میلادی وسیله‌ی «قسطنطین» امپراطور روم به صورت کلیسا ساخته شد و به «ایاصوفیا» موسوم گشت.
برای بازدید از این مسجد، روزانه ده‌ها هزار نفر در صف‌های چهار پنج نفره به انتظار می‌ایستند. هیچ توضیحی هنگام ورود برای گردشگران جز تابلوی کوچکی که نام مسجد و تاریخ ساخت بر آن حک شده وجود ندارد. اما پس از عبور از گیت ت مغتنم برای گردشگران که با آرامش خیال، ساعت‌ها در کافه‌ها به گفتگو می‌نشینند و چای قند پهلو می‌نوشند. چای و قهوه، از پرمصرف‌ترین نوشیدنی‌ها در کافه و قهوه‌خانه‌هایی است که در بناهایی مدرن و شیک، به خریداران عرضه می‌شود.
بیان عبارت‌های آهنگین و شنیدنی از زبان فروشندگان و چرخاندن ماهرانه‌ی سینی پر از چای در بین مشتریان، از مناظر دیدنی کافه‌هاست. داخل کشتی‌های تفریحی، در کنار استکان شیشه‌ای کمر باریک و نعلبکی انگشتی چینی، برای رعایت بیشتر بهداشت عمومی، استکان و نعلبکی یک‌بار مصرف مقوایی استفاده می‌شود که قابل تشخیص نیست.
مصرف سیگار:
به شکل غیرقابل باوری، در استانبول انواع سیگار دود می‌شود و تقریباً رکورد مصرف نزد خانم‌ها است. دخترکان و پسرانی جوان که در هوای آزاد و در گردشگاه‌ها، عموماً در حال کشیدن سیگار هستند. به علت جوان بودن ناوگان حمل و نقل زمینی در این شهر، هوا تا حدی قابل قبول تمیز است و اتومبیل و اتوبوس‌های دودزا عملاً به چشم نمی‌خورند. اما به جرات می‌توان گفت دود سیگار، رتبه‌ی یک در آلودگی هوا در استانبول را دارد!
نوازندگان:
نسل جوان و علاقمند به موسیقی، بخشی از ایجاد شادمانگی در فضاهای عمومی را به عهده گرفته‌اند. نواختن دسته جمعی در پیاده‌روها و ترانه‌خوانی بدون میکروفون نوازندگان، بسیار چشم‌نواز و دلنشین است. همراهی جمعیت با دست‌زدن‌های هماهنگ، رقصیدن و همخوانی با گروه، بارها و بارها در طول روز تکرار می‌شود. سالن‌های مترو، بهترین محل نواختن و کسب درآمد برای برخی نوازندگان است. رهگذران از هر مسیری در مترو که پای پیاده طی کنند، صدای آشنای آکاردئون، ویولون، گیتار، تِمپو و... را می‌شنوند که گاه نوازنده‌ی ساز، خوانندگی هم می‌کند. خیابان طولانی و مشهور استقلال که از میدان تکسیم آغاز می‌شود، محل هنرنمایی گروه‌هایی‌ست که با فاصله از همدیگر، گیتار، آکاردئون و... می‌نوازند و ترانه‌های ترکی را با همراهی جمعیت می‌خوانند.
زنان پلیس:
حضور زنان مسلح پلیس در کوچه و بازار، به شدت چشمگیر است. گیت فرودگاه‌ها، ورودی فروشگاه‌ها، معابر عمومی از جمله مناطقی هستند که همراه با مردان در حال انجام وظیفه هستند. میانگین سنی زنان و مردان پلیس در مناطقی که گردشگران در حال بازدید از آن هستند، سی سال بیشتر نیست. اتکا به سیستم‌های مدرن الکترونیک، مشکلات بسیاری را از پیش پای مدیریت شهر استانبول برداشته است. ورودی موزه‌ها، باغ‌های زیبا و قصرهای قدیمی، مترو، قطار شهری، مراکز تفریحی، استفاده از کشتی و برخی توالت‌های عمومی مجهز به دستگاه پرداخت هزینه با «استانبول کارت» هستند. هوای تمیز شهر استانبول که شاید همسایگی با دریا سبب آن شده، قطعاً از جمله مزیت‌های این بندر برای جلب توریسم است.
ناوگان حمل و نقل:
زمان حرکت مترو بسیار منظم است. اما تفاوت متروی استانبول با تهران و دیگر شهرها شاید در این باشد که حتی یک فروشنده‌ی کالا، لوازم آرایشی و... در بین مسافران وجود ندارد. بسیاری از گردشگران، در حال مطالعه‌ی کتاب و یا جستجوی در گوشی برای مسیرهای بعدی هستند. ناوگان تازه نفس حمل و نقل مسافر و کیفیت بالای اتومبیلها، از جمله عوامل هوای سالم در مجاورت دریاست. تاکسی‌های یک شکل به رنگ زرد و نارنجی، بیشترین سهم در جابه‌جایی گردشگرانی را دارند که قصد استفاده از اتوبوس، مترو را ندارند. کرایه‌ی حمل مسافر عموماً با تاکسی‌متر محاسبه می‌شود. اما در مواردی بسیار، توافق بین طرفین است. هر چند برخی رانندگان تاکسی، همه‌ی توریست‌ها را افراد مرفه و پولداری می‌پندارند که گاه با فریب و طولانی کردن مسافت طی شده، پول بیشتری بابت کرایه می‌گیرند!
تابلوهای راهنما در سطح شهر تقریباً و بدون استثناء به زبان ترکی است و در شهری که روزانه هزاران هزار نفر توریست در حال آمد و شد هستند، زبان انگلیسی کمتر مورد استفاده قرار گرفته است. خطوط مترو، مشکل رفت و آمد را کاملاً حل کرده و با کمی نقشه‌خوانی از روی گوشی‌های اندروید، به راحتی می‌توان مسیرها را یافت.
ایستگاه‌های اتوبوس در برخی نقاط شهر، گردشگران را به مناطق دلخواه آن‌ها برده که حضور راهنما قبل از انتخاب مسیر، مشکل عموم توریست‌ها را حل کرده است. ایستگاه‌های اتوبوس شهری استانبول، مجهز به صفحه‌ی نمایشگر دیجیتال ورود اتوبوس به ایستگاه‌ها هستند که تقریباً بدون تاخیر می‌توان از آن‌ها استفاده کرد. از نکات جالب در حوزه‌ی وسایل حمل و نقل عمومی، استفاده از اسکوتر است. زنان و مردانی عمدتاً جوان در حال عبور از کوچه و خیابان‌ها دیده می‌شوند. راکبان موتورسیکلت‌ها هم همگی با گذاشتن کلاه محافظ در حال رفت و آمد هستند. به علت شیب‌های تند معابر در بخش اروپایی استانبول، از دوچرخه کمتر استقاده می‌شود. قوانین راهنمایی و رانندگی در حدی قابل قبول از سوی رانندگان رعایت می‌شود. جز یک مورد که صدای مداوم بوق اتومبیلها، به شکلی آزاردهنده در طول روز بازرسی، خانم‌هایی که حجاب ندارند، موظف به خرید اجباری روسری‌های نازکی به ارزش 10 لیر (حدود بیست هزار تومان) ترکیه می‌شوند!
پارچه‌هایی سرمه‌ای رنگ بسیار نازک به شکل سه‌گوش
خانم‌هایی که از نظر مقامات مسجد ایاصوفیا حجاب کمتری دارند، مجبور به پوشیدن کاورهایی آبی رنگ می‌شوند که شبیه شنل است. که البته برای خرید آن هم باید 30 لیر بپردازند! تنها مورد سختگیرانه برای خانم‌ها در بازدیدها، فقط مسجد ایاصوفیا است و بس. نکته‌ی قابل تامل این که شاید یک درصد از توریست‌ها در پوشاندن سر و موی خود موفق بودند. ظاهراً مقامات مسجد به همین درصد کم رضایت می‌دهند! تعجب‌برانگیزترین مسئله، ورود به بخش اصلی مسجد بود. پیش از ورود، همگی موظف به کندن کفش‌ها بودند. جاکفشی‌هایی تمیز، مرتب و بدون قفل که به سرعت پر و خالی می‌شدند. بی‌آن که نظارتی بر گذاشتن و برداشتن کفش‌ها باشد. لحظه‌ی ورود، همزمان بود با برگزاری نماز ظهر. توریست‌های بسیاری در گوشه گوشه‌ی مسجد در حال استراحت و تماشای معماری تحسین‌برانگیز بنا بودند. حضور زنان برقع‌پوش و گردشگران اروپایی که لباس‌هایی کاملاً راحت بر تن دارند، از نکات قابل توجه در این شهر است.
خوراکی‌های روی چرخدستیها:
ذرت کبابی و جوشیده در کنار نان کنجدی گرد (سیمیت به زبان ترکی)، شاه بلوط کبابی و صدف دریایی، خوراکی‌هایی بودند که بسیار مورد توجه رهگذران و توریست‌ها قرار می‌گرفت. قاچ خربزه و هندوانه‌ی بسته‌بندی شده در ظرف‌های کوچک هم به فروش می‌رسد. ابتکار شهرداری استانبول یا مراکز نظارتی، ساخت چرخ دستی‌هایی با ویترین به منظور عرضه‌ی مواد خوراکی به وسیله‌ی این فروشندگان بوده که به شدت مورد استقبال گردشگران قرار گرفته است.
تابلوهای راهنما:
ظاهراً مدیران متولی حوزه‌ی گردشگری استانبول بر این باور بوده که همه‌ی گردشگران و افراد غیر ترک، آشنا به زبان ترکی هستند. زیرا تقریباً و بدون هیچ استثنایی، همه‌ی تابلوهای ریز و درشت که نقش راهنمای مسافران و توریست‌ها را دارند، با حروف لاتین و به زبان ترکی نوشته شده است. برای مثال، تابلوی داروخانه‌ها فقط با حرف e انگلیسی و به رنگ قرمز مشخص شده است. این حرف لاتین، نمایشگر کلمه‌ی «عِجزانِه» ترکی یا داروخانه بوده که باید گردشگران و توریست‌ها آن را بشناسند. سرگردانی بسیاری از توریست‌ها از ملیت‌های مختلف در سالن‌های مترو برای یافتن مسیرهای بعدی، به راحتی قابل مشاهده است. در حالی به نظر می‌رسد، در کشوری که روزانه ده‌ها هزار نفر به عنوان مقصد گردشگری وارد آن می‌شوند، باید از چارچوب‌های تنگ فرهنگی فاصله گرفته باشد. تعجب‌آور این که بسیاری از فروشندگان جوان در فروشگاه‌ها و سالن‌های غذاخوری، هیچ علاقه‌ای به گفتگو به زبان انگلیسی نشان نمی‌دهند!
رفتار با حیوانات:
به شکل حیرت‌آوری، در این شهر حیواناتی هم‌‌چون کبوتر، گربه، سگ، پرندگان دریایی و گنجشک‌ها در اوج آرامش و امنیت زندگی می‌کنند. دستگاه‌هایی در مسیر عبور رهگذران نصب شده که با انداختن یکی دو سکه، می‌توان برای سگ و گربه‌ها غذا خرید. در بعضی میدان‌ها، گندم برای کبوترها به فروش می‌رسد. بیشتر گربه‌ها، داخل فروشگاه‌ها و مغازه‌ها صندلی مخصوصی برای استراحت و خواب دارند. سگ‌های آرامِ نشان‌دار هم در کوچه و بازار، در حال قدم زدن با توریست‌ها هستند. و گنجشک‌ها از بامدادان تا شامگاهان در لابه‌لای شاخه‌های سبز درختان، در حال نغمه‌خوانی. مرغان دریایی، گاه به شکل گروهی با عبور از روی سر رهگذران و توریست‌ها، از دست آن‌ها خوراکی‌هایی مانند بیسکویت می‌گیرند. زیباترین منظره از مرغان دریایی، همراهی و بال زدن دسته جمعی آن‌ها با کشتی‌های تفریحی‌ست. هر چند دقیقه، با نزدیک شدن به مسافران کشتی، از دست آن‌ها خوراکی می‌گیرند.
کافه قنادی‌ها:
برخلاف تصور ما از قنادی و شیرینی‌فروشی‌های شهرمان و یا دیگر مناطق کشور، مصرف انواع شیرینی در استانبول در حد غیر قابل تصوری بالا است. در بیشتر قنادی‌ها، پذیرایی از مشتری‌ها با زولبیا، باقلوا و انواع شیرینی، چای پررنگ در استکان کمر باریک و نعلبکی انگشتی به رنگ قرمز، رایج است. ویترین قنادی‌ها، برای به نمایش گذاشتن شیرینی‌ها بسیار ماهرانه و زیبا طراحی شده است.
کافه‌ها:
در سرتاسر کوچه خیابان‌های استانبول، کافه، رستوران و اغذیه فروشی‌های بسیاری وجود دارد که عموم آن‌ها بخشی از پیاده‌رو را بی‌آن‌که مزاحمتی برای رهگذران ایجاد کنند، به پذیرایی از مشتریان خود اختصاص داده‌اند. با میزهای کوچک دو نفره که زیرسیگاری از اولین ملزومات روی آن‌ها است. تا پاسی از شب، کافه‌ها پذیرای زنان مردانی بوده که در کمال آرامش در حال استفاده از انواع نوشیدنی‌ها هستند. تنوع غذایی در کافه رستوران‌ها، به شکلی حیرت‌آور زمینه‌ی استقبال همه‌ی گردشگران و توریست‌ها را از این فروشندگی‌ها فراهم نموده است. تمیز بودن محیط کافه‌ها و رفتار مودبانه‌ی کارکنان، فرصتی‌‌س و در مسیرهای شلوغ به گوش می‌رسد.
فروشگاه‌ها:
از جمله تفاوت‌های شهر استانبول با شهرهایی مانند تهران، اصفهان، شیراز و...، سحرخیز بودن صاحبان فروشگاه‌ها است. در بسیاری از مغازه‌ها، قبل از ساعت هشت بامداد، پشت پیشخوان آماده‌ی پاسخگویی به خریداران هستند. فروشندگانی صبور و مودب که با حوصله‌ی تمام تلاش دارند تا گردشگران را به خرید کالا و خوراکی تشویق کنند. برخی مدیران غذافروشی‌ها، با پوشیدن لباس رسمی و کراوات و ایستادن در ورودی، رهگذران و گردشگران را با تکرار عبارت ترکی «بویرِنگ، بویرِنگ (بفرمایید، بفرمایید)» به داخل رستوران و کافه قنادی‌ها دعوت می‌کنند.
صندلی و نیمکت برای استراحت:
تعجب‌آورترین مسئله در شهر توریستی بندری استانبول، نبود صندلی و نیمکت برای استراحت افراد سالمند است. تقریباً در بسیاری از خیابان‌های اصلی و پر رفت و آمد، اثری از صندلی برای نشستن‌های لحظه‌ای دیده نمی‌شود! گویی طراحان مهندسی شهری، بنا را بر قدم زدن و خرید از فروشگاه‌ها گذاشتهاند. موضوعی که در پاساژ‌ها و مراکز بسیار بزرگ خرید هم محسوس است. در برخی فضای‌های عمومی و محوطه‌ها، نیمکت برای استراحت وجود دارد، اما در خیابان طولانی و مشهور استقلال، چندان جایی برای نشستن طراحی نشده است. عموم رهگذران و خریداران، جبراً از پله‌ها و سکوی زیر ویترین فروشگاه‌ها استفاده می‌کنند.
مصرف کاغذ و پلاستیک:
بسته‌بندی کالا و مواد غذایی، در فروشگاه‌ها، عمدتاً با پاکت‌های مقوایی و کاغذی است. انواع کیک و نان‌های شیرینی کوچک، در کاغذ‌های سفید به خریداران داده می‌شود. استفاده‌ی از بسته‌بندی کاغذی و مقوایی در حجم بسیار بالا در فروشگاه‌ها و رستوران‌ها، اقدامی قابل تحسین برای پرهیز از آلودگی محیط زیست است. زباله‌گردی به شکل رایج و مرسوم که طی چند سال اخیر دیده‌ایم وجود ندارد. در طول روز تا پایان شب، تعدادی اندک با چرخ دستی در خیابان‌ها به دنبال جمع‌آوری کارتن، مقوا و قوطی‌های خالی هستند. کامیونت‌های کوچکی هم در مسیر، وسایل جمع‌آوری شده را از چرخدستیها تحویل می‌گیرند. بر سر چهارراه‌ها و گذرگاه‌ها، اثری از فروشندگان روزنامه، سیگار، متکدیان دیده نمی‌شود. در پیاده‌روها هم دستفروشی پوشاک و یا هر وسیله‌ای به چشم نمی‌خورد. تنها برخی خانم‌ها در مسیرهایی، گل‌های شاداب و خوش‌رنگ را به خریداران عرضه می‌کنند. شگفت‌آور این که، شهر استانبول با جمعیتی نزدیک به 16 میلیون نفر، حداقل در بخش اروپایی آن، پراکندگی جمعیت به شدت و با درایت مدیریت شده است. خلوت بودن پیاده‌روها و ورودی سیستم حمل و نقل از جمله مترو و اتوبوس‌های ریلی در سطح شهر، تنها یک نشانه از موفقیت در موضوع ترافیک و جمعیت است.
دنیایی کاملاً متفاوت با جهان ما.
مسیری که مدیران ارشد ما طی سال‌های اخیر در سطح کشور، چندان آن را با موفقیت نپیموده‌اند.
پی‌نوشت:
- شاید نیازی به ذکر این موضوع مهم نباشد که فارغ از نبود هیچ جایگاهی برای مقایسه‌ی بخش پروازهای خارجی فرودگاه مشهد با فرودگاه استانبول، اصل موضوع در صنعت توریسم را باخته‌ایم.
تصمیماتی مقطعی و سلیقه‌ای در حوزه‌ی گردشگری که بر اثر آن، سالیانه میلیون‌ها دلار به جیب صاحبان فروشگاه و هتلداران کشور ترکیه سرازیر می‌شود!